Uşaq yanıqları dünya miqyasında milyonlarla uşağa təsir edən əsas yaralanma mexanizmini təşkil edir. Bütün yanıq xəsarətlərinin təxminən dörddə biri 16 yaşından kiçik uşaqlarda baş verir, onların əksəriyyəti beş yaşından kiçik uşaqlarda müşahidə edilir.
Yanıqlar uşaqlarda ölümlə nəticələnən travmanın səbəbləri arasında üçüncü yeri tutur və sosial və mədəni fərqlərə baxmayaraq dünyanın müxtəlif ölkələrində oxşar səbəblərdən baş verir.
Yanıq xəstəliyi zamanı körpələrdə və kiçik yaşlı uşaqlarda ümumi ağırlaşmalar böyüklərə nisbətən daha kiçik bir zədələnmə sahəsi ilə inkişaf edir, ölüm təhlükəsi daha yüksək olur.
Uşaqlar dərinin nazikliyi və qoruyucu təbəqənin zəif inkişafı səbəbindən istilik və elektrik cərəyanının dağıdıcı təsirlərinə tab gətirə bilmir. Bu, uşaqlarda dərin yanıqların baş verməsinin asanlığını izah edir.
Uşağın çəkisi ilə dərinin səth sahəsi arasındakı əlaqə elədir ki, eyni vahid çəki böyüklərdəki kimi dərinin səthinin iki qatını əhatə edir. Buna görə də, uşaqda 5 faiz yanıq, böyüklərdəki 10 faiz yanıqla bərabərdir.
Böyümənin tam olmaması, bəzi orqanların yetişməməsi və toxunulmazlığın qeyri-kamil olması səbəbindən uşağın bədəninin yanıq zədəsi ilə mübarizə aparması çətindir.
Yanıqlar sağaldıqdan sonra yumşaq toxumaların və sümüklərin böyüməsinə daha da maneə törədən, oynaqların və ətrafların deformasiyalarının yaranmasına kömək edən dərin çapıqlar qalır.
Uşağın bədən səthinin 5-8% -ni əhatə edən yanıqlar şok əlamətləri yaradır və ümumi müalicə tələb edir; 20%-dən çoxu həyat üçün təhlükə yaradır. Bu arada yanmış uşağa düzgün müalicə və qulluq təşkil etmək olduqca çətin məsələdir.
Uşaqlarda ağır yanıqların səbəbləri , eləcə də onların müalicəsi və baxımı ilə bağlı çətinliklər həyatın ilk 5 ilinə xas olan uşaqlıq dövrünün bəzi anatomik və fizioloji xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Məktəb çağında uşaqlar daha müstəqil və şüurlu olur, bədəni yetkinləşir və baxım asanlaşır.
Şiddətli geniş yayılmış yanıqdan sonra uşaqda uzun müddət əsəbilik, yuxu pozğunluğu, yataq islatma, diqqətsizlik və emosional-könüllü və psixi sferanın digər pozğunluqları ola bilər.
Yanıq xəstələrinin müalicəsində əhəmiyyətli irəliləyişlərə baxmayaraq, yanıq xəstəliyi nəticəsində ölən uşaqların sayı təəssüf ki, hələ də çox yüksək olaraq qalmaqdadır.
Yanığın nəticəsi ilk növbədə termiki zədələnmənin dərəcəsindən və dərinliyindən asılıdır. Uşaqlar səthi yanıqlara nisbətən daha yaxşı dözürlər. Yanıq bədən səthinin 70% -dən çox deyilsə, uşaq adətən sağalır. Dərin yanıqlarda vəziyyət tamamilə fərqlidir (III. və IV dərəcə). Bu hallarda ölüm nisbətən kiçik bir zədələnmə sahəsində belə baş verə bilər və uşaq nə qədər kiçik olsa, yanıq xəstəliyi bir o qədər ağırlaşır və əlverişli nəticə şansı bir o qədər aşağı olur.
️Uşaqlarda yanıqların gedişatına təsir edərək zədələnmənin şiddətini artıran və müalicəsini çətinləşdirən uşaq orqanizminin anatomik və fizioloji xüsusiyyətləri:
1. Dərinin nazikliyi, dərinin qoruyucu keratin təbəqəsinin zəif inkişafı, istiliyin, elektrik cərəyanının dağıdıcı təsirlərinə zəif müqavimət.
2. Yetkinlərdən fərqli olaraq, uşağın bədən çəkisi ilə dərisinin sahəsi arasındakı nisbət. Uşaqda bədən səthinin 5%-ni əhatə edən yanıq böyüklərdə bədən səthinin 10%-lik yanığına bərabərdir.
3. Müxtəlif bədən seqmentləri arasında böyüklərdən fərqli ölçü nisbətləri. Uşaqda baş bədən səthinin 20%-ni, böyüklərdə isə 9%-ni təşkil edir. Uşaqlarda üz və başın yanıqlarına çox rast gəlinir. Baş və üz donor yerləri kimi istifadə edilə bilmədiyi üçün transplantasiya üçün mövcud dəri ehtiyatı azalır.
4. Natamam böyümə, bəzi orqanların inkişaf etməməsi, kompensasiya və qoruyucu mexanizmlərin zəifliyi. Uşaq orqanizmi yanığın artan tələblərinə cavab verə bilmir, belə ki, geri dönməz bir vəziyyət sürətlə inkişaf edir. Müəyyən dərmanlara qarşı həssaslığın artması, termorequlyasiyanın qeyri-sabitliyi, infeksiyaya qarşı aşağı müqavimət və böyüklər üçün xarakterik olmayan ağırlaşmaların inkişafına meyl uşaqlarda daha çox müşahidə edilir.
5. Oksigenə, zülallara böyük ehtiyac. Metabolik pozğunluqların və tükənmənin sürətli başlanğıcı.
6. Birləşdirici toxumanın sürətli inkişafına meyl.Yanıq yerində çapıq toxumasının həddindən artıq böyüməsi müşahidə edilir.
Stasionarda yanıqla xəsarət almış uşaqların müalicəsi zamanı uşaq baxımını çətinləşdirən səbəblər;
1.Uşağın çarəsizliyi, daimi nəzarətə, qayğıya, psixoloji yardıma ehtiyacı.
2. Safen vena şəbəkəsinin zəif inkişafı və onun ponksiyon və transfuzion müalicəsində çətinliklər.
3. Uşağın intellekt tərəfindən idarə olunmayan böyük motor fəaliyyəti, damardan zond, kateter, iynənin çıxarılmasına gətirib çıxarır.
4. Yumşaq toxumaların kövrəkliyi və həssaslığı, zədələnmiş toxumaya sarğı tətbiq edildikdə ödemin sürətli inkişafına gətirib çıxarır. Ödem qan damarlarının sıxılmasına və əzanın sarğı altında olan hissələrində qan dövranının pozulmasına səbəb ola bilər.
5. Uşağın hisslərini ifadə edə bilməməsi və onu narahat edən səbəbi dəqiq müəyyənləşdirə bilməməsi.
6. Müalicə və xəstəxanaya yerləşdirmə ehtiyacına uşağın mənfi münasibəti. Uşaqda qorxu və ev mühitinə qayıtmaq istəyi baş qaldırır.
7. Uşağın daha tez sağalmağa nail olmaq üçün güclü iradəli səy göstərə bilməməsi - qeyri-adi yemək yemək, müalicəvi məşqlərlə məşğul olmaq, məcburi vəziyyətdə olmaq və s.
8. Xüsusi epidemioloji rejimə riayət edilməsini tələb edən kəskin uşaq yoluxucu xəstəliklərinə yoluxma meyli.
9. Şöbədə sanitar-gigiyenik qidalanma rejiminə əməl edilmədikdə xəstə uşaqda tənəffüs və həzm sistemlərinin ağırlaşmalarının sürətli inkişafı
10. Uşağın bədəninin davamlı böyüməsi. Yanıq sağaldıqdan sonra çapıqlar sümük böyüməsinə maneə törədir, oynaqlarda ikincili deformasiyaların yaranmasına və ətrafın qısalmasına səbəb olur.
Uşaqlarda yanıqlar zamanı ilk yardım;
Düzgün və vaxtında göstərilən ilk yardım xəstəliyin gedişatının proqnozunu müəyyənləşdirir. Körpə qaynar su ilə bişmiş, isti bir dəmir üzərində yandırılmışsa, yanıq yerindəki dəri qabarcıqlarla şişmiş və ya tamamilə soyulmuşsa nə etməli?
Yüksək temperatur və ya kimyəvi maddə ilə əlaqəni kəsin, yaş paltarı çıxarın;
Təsirə məruz qalan səthi zərif axan soyuq (buzlu deyil) su ilə 15-20 dəqiqə (bəlkə daha uzun müddətə) dəri uyuşana qədər sərinləyin.
təsirlənmiş səthə steril bir quru sarğı tətbiq edin;
Uşağa həm tablet, həm də digər formalarda ağrıkəsicilər verin (rektal şamlar, əzələdaxili inyeksiyalar - müvafiq bacarıqlarınız varsa).
Dərhal təcili yardım çağırmaq və ya uşağı uşaq xəstəxanasına aparmaq vacibdir.
Həkim briqadası gəlməzdən əvvəl və ya xəstə tibb müəssisəsinə daxil olana qədər susuzlaşmanın qarşısını almaq üçün su içmək lazımdır.
Körpə və 1 yaşa qədər uşaqlar və bədənin 2%-dən çoxu yanıq və ya üz, yuxarı tənəffüs yolları, gözlər, xarici cinsiyyət orqanları zədələnmiş uşaqlar yanıqlar səbəbindən yalnız xəstəxanada müalicə olunmalıdırlar. Uşaqlarda termal yanıqlar bir şərtlə evdə müalicə oluna bilər ki, yanıq dərəcəsi birincidən, nadir hallarda ikincidən yüksək olmasın və zədələnmiş sahə 2% -dən çox olmasın.
Tibb müəssisəsində ilkin cərrahi müalicə aparılır: yara səthi antiseptik məhlullardan istifadə edərək minimal travmatik üsullarla yuyulur. Baloncuklar bazada açılır, onların möhtəviyyatı sərbəst buraxılır, qabarcığın qapağı çıxarılmır.
Aseptik sarğı tətbiq olunur. Tetanusa qarşı təcili peyvənd peyvənd cədvəlinə uyğun olaraq peyvənd olunmamış uşaqlara aparılır.
Sadə ehtiyat tədbirləri yanıqlardan qorunmağın yeganə yoludur və həyat qurtarır.
- Bir əlində uşağı daşıyarkən, digərində isti bir şey olmamalıdır.
- Qazanların qulpları ocağın üstündə tərs qalmalıdır.
- Çaydan və isti içki stəkanları yüksək və uşaqdan uzaq olmalıdır.
- İsti su kranlarına diqqət yetirilməlidir.
- Çaydanlar sobanın arxasında saxlanmalıdır.
- Temperatur yoxlanılana qədər uşağa yemək və içki verilməməlidir.
- Qızdırmaq üçün istifadə olunan soba, radiator və UFO uşaqlardan uzaq tutulmalı və uşaqların onlara toxunmaması üçün maneələrdən istifadə edilməlidir.
- Günəşə çıxmazdan əvvəl günəşdən qoruyucu krem çəkilməlidir.
- Elektrik rozetkaları bağlanmalı, kabellər açıq qalmamalıdır.
- Ütüləmə həmişə uşaqdan ayrı bir otaqda aparılmalıdır.
- Siqaret heç vaxt uşağın yanında olmamalıdır, yanan kötükləri parka və ya bağçaya atmaq olmaz, ətrafda saxlamaq olmaz.
Nərimanov Tibb Mərkəzinin Yanıq şöbəsinin həkim-pediatrı Sevil Orucova
