Təbii fəlakətlər nəticəsində uşaqlarda baş verə biləcək travmalar, gündəlik həyatdakı stressdən çox fərqlidir. Bu travmalar gözlənilmədən baş verdiyinə və bir çox insanın həyatına təsir etdiyinə görə, uşaqlar çox əziyyət çəkirlər. Zəlzələ zamanı yaşanan travmalar həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə güclü çarəsizlik hisslərinə səbəb olur və uzun müddət insanın həyatına mənfi təsir göstərə bilər. Bu reaksiyalar üçün dəstək alınmadıqda Ağır Travma Sonrası Stress Pozğunluğu (TSSP) baş verə bilər. Zəlzələni aradan qaldıra bilmərik, lakin zəlzələ şüurunu inkişaf etdirməklə fiziki və psixoloji cəhətdən daha hazırlıqlı və güclü ola bilərik.

Bu fikirlər Nərimanov Tibb Mərkəzinin həkim-pediatrı Sevil Orucovanın məqaləsində yer alıb.

Aztibb.az məqaləni təqdim edir:

Uşaqlarda zəlzələ zamanı və sonrasında uzun müddət qorxu yaşanması normal bir prosesdir. Bu mərhələdə valideynlərin münasibəti son dərəcə vacibdir. Əgər uşaq zəlzələni şəxsən yaşayırsa və ya sosial mediada bu görüntüləri izləyirsə, bu, travma sonrası stress pozğunluğuna və depressiyaya səbəb ola bilər.

Zəlzələlərin gözlənilməz tərəfi bir çox uşaqlarda əlaqəli fobiyanın inkişafına səbəb ola bilər. Seysmofobiya adlanan bu fobiya daha çox zəlzələ yaşayan, zəlzələ zamanı pis anlarda olan, dağıntıların şahidi olan və ya başqasının yaralandığını görən uşaqlarda inkişaf edir. Bu qorxunun yaranması üçün zəlzələ olması lazım deyil. Məsələn, zəlzələ şəklinə və ya başqa səbəblərdən kiçik yer silkələnməsinə baxdıqları zaman belə uşaqlarda güclü emosional reaksiyalar ola bilər və qorxu işə düşə bilər.

Zəlzələ qorxusunun (seysmofobiya) əlamətləri nədir?

Zəlzələ qorxusu olan uşaqlarda narahatlıq, daimi sayıqlıq, baş gicəllənməsi, hər an zəlzələdən qorxma. titrəmə, qaranlıq mühitlərdən qaçma, ürək döyüntüsü, tərləmə, zəlzələ ilə bağlı söhbətlərdən qaçma kimi əlamətlər görünə bilər. Ona görə də zəlzələdən sonra ailənin reaksiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Uşaqlar valideynlərinin danışığına və davranışlarına qulaq asmadıqları kimi görünsələr də, əslində bütün hadisələri təfərrüatlı şəkildə içlərində saxlayırlar. Bu, fiziki olaraq izahı çətin olan ağrılara, qidalanma vərdişlərində dəyişikliklərə, məktəbə getmək istəməməyə, yuxu problemlərinə və uşaqlarda dırnaq yeməyə səbəb ola bilər.

Travmadan sonrakı reaksiyalar:

*Fiziki reaksiyalar - Yata bilməmə, yorğunluq, gərginlik, baş ağrısı kimi görünə bilər;

*Davranış reaksiyaları - Təlaş, zəlzələni xatırladacaq hadisələrdən qaçmaq və daim ayıq olmaq halıdır.

*Sosial reaksiyalar - Şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə münaqişələr və problemlər, yadlaşma, sosial geri çəkilmə.

Bu reaksiyalar uşaq və gənclərin inkişaf xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Kiçik yaş qrupları ailələrini seyr edib onları modelləşdirərkən, bəzi uşaqlar özlərini günahlandıra bilər və uşaqların davranışları geriləyə bilər. Yaşlı qruplar qorxu, narahatlıq və həddindən artıq stress yaşaya bilər.

Müxtəlif yaş qruplarının verdiyi reaksiyalar:

Məktəbəqədər uşaqlıq dövrü (2-5 yaş) - Bu yaş qrupundakı uşaqlar hisslərini sözlə ifadə edə bilməsələr də, davranışları ilə narahat və kədərli olduqlarını göstərə bilirlər. Bu dövrdə uşaqlar valideynlərinə həddindən artıq bağlana və onlardan ayrılmaq istəməyə bilərlər. Qaranlıqdan və ya heyvanlardan qorxa bilər. Qəfil, yüksək səslə, hıçqırıq və ya çarəsiz ağlama epizodları ola bilər. Yuxu rejimi dəyişə bilər. Bəzən uşaqların davranışlarında geriləmə ola bilər. Məsələn, yatağı islatmaq, baş barmağını əmmək, anadan yapışmaq.Bu davranışlar sadəcə uşağın narahatlığının əlamətləridir. Onun davranışına reaksiya vermək yox, anlayışla qarşılamaq faydalıdır. Bu davranışlara önəm verilməsə və uşağa lazımi diqqət göstərilərsə, geriləmə davranışları qısa müddətdə aradan qalxar. Ancaq ailə reaksiya verərsə, davranışları daha uzun sürəcək.

Məktəb çağı uşaqlıq dövrü (6-11 yaş) - Bu yaş qrupundakı uşaqlar artıq hadisələrdən xəbərdar olmaq yetkinliyinə çatıblar. Bundan əlavə, bu dövrdə məktəb və dostlar çox vacibdir. Dostlarını itirmək və ya dostlarını tərk etmək qorxusu yarada bilərlər. Bundan əlavə, uşaqlar ailələrindən ayrıldıqda, mümkün zəlzələ zamanı yaxınlarına çata bilməmək qorxusundan ailələrindən ayrılmaq istəmirlər. Bu dövrdə uşaqlarda diqqəti toplamaqda çətinlik, məktəb uğurlarının azalması və ya məktəbə getmək istəməməsi, məktəbdə olarkən davranış pozğunluqları ola bilər. Qəzəb, aqressiya və ya özünə inam itkisi ola bilər. Stressə bağlı ürəkbulanma, başgicəllənmə, eşitmə və görmə pozğunluqları kimi fiziki pozğunluqlar, yuxu problemləri, hava şəraitindən qorxma (ildırım, şimşək və s.) yarana bilər.

Yeniyetməlik (12-17 yaş) - Yeniyetmələrdə dostluq çox vacibdir. Bu yaş qrupundakı uşaqlar dostlarından yaxın diqqət gözləyir, qorxuları və bütün digər duyğuları ilə dostları tərəfindən qəbul olunmaq istəyirlər. Onlar həmçinin günahkarlıq hissləri və ailələrindən müstəqil olmaq istəyi ilə qarşılaşa bilərlər. Bu dövrdə onlar dünyaya və öz gələcəklərinə mənfi münasibət formalaşdıra bilərlər.

Öz qorxuları və travmaya reaksiyaları ilə bağlı narahatlıq; Xüsusilə, özlərini günahkar və çarəsiz hiss etmələri kimi reaksiyalarının anormal olub-olmaması ilə maraqlana bilərlər. Onlar, həmçinin iştah və yuxu problemləri, gündəlik fəaliyyətlərə maraq itkisi və məktəb problemləri ilə qarşılaşa bilərlər. Travmatik təcrübədən sonra üzərlərinə götürməli olduqları məsuliyyətlər səbəbindən yetkinliyə erkən qədəm qoyduğu, valideynlərlə münaqişə və mübahisələrin artdığı görülə bilər.

Zəlzələdən sonra uşaqlarla necə davranmaq lazımdır?

Ailə üçün ən vacib şey bir yerdə olmaqdır. Uşağın ailəsi ilə birlikdə olmaq onun qorunma duyğusuna kömək edir və onun tərk edilmə qorxusu azalır. Zəlzələdən sonra ailələr uşağı tərk etməməli, təhlükəli ola biləcək yerlərə getməlidirlər. Məsələn, nəsə almaq üçün uşağı xilasetmə mərkəzində qoyub s. getməməlidirlər, getməli olsalar, mütləq uşağı da özləri ilə aparmalıdırlar.

Uşaq valideynlərindən zəlzələ barədə soruşduqda bunun təbii fəlakət olduğu aydın və başa düşülən dillə izah edilməlidir.

Zəlzələnin yenidən baş verəcəyindən qorxduğu üçün valideynləri ilə yatmaq istəməsi onun üçün normal bir prosesdir. Buna görə də müəyyən müddət ərzində birgə yatmağa icazə verilməlidir.

Televizoru günün hər dəqiqəsi açıq qoymayın. Xəbər almaq ən təbii hüququnuz olsa da, uşaqlarınızın və öz psixi sağlamlığınızın qorunmasına cavabdeh olduğunuzu unutmayın. Sağlam olduğunuz zaman özünüzə, uşağınıza və yaxınlarınıza faydalı ola bilərsiniz.

Əgər uşağınız geri çəkilməyə başlayırsa, onunla oynamağa çalışın, onu rəsm çəkməyə təşviq edin. Uşaqlarda rəsm çəkməyin rahatlaşdırıcı və müalicəvi təsiri olduğunu unutmayın.

Ev şəraitində böyük və səs-küylü mübahisələrdən çəkinin. Səs-küylü mübahisələr uşaqda dərin yaralar yarada bilər.

Fəlakətdən sonra uşaq tənhalıqdan, məktəbə getməkdən, qaranlıqdan və s. Qorxmağa başlaya bilər. Xəyali hadisələr yarada bilər. Ən çox rast gəlinən problem yuxu vaxtıdır. Yatarkən yatmaqda çətinlik çəkə bilər, gecə tez-tez oyanır və kabuslar görə bilər. Ailə uşağı bir neçə gün öz otağında başqa çarpayıda yatmağa icazə verə bilər, yatmazdan əvvəl onunla danışa bilər. Bununla belə, uşağın uzun müddət valideynləri ilə yatması arzuolunmazdır. Bir neçə gündən sonra uşaq yumşaq bir şəkildə otağına göndərilməlidir.

Mütəxəssis yardımı nə vaxt lazımdır?

Bir çox valideynlər uşağına qorxularının öhdəsindən gəlməyə kömək edə bilər. Ancaq kömək edə bilmirsə, bu, onun uğursuzluğu deyil. Bəzi uşaqlar mütəxəssis köməyi tələb edə bilər. Bu yardımı pediatr, uşaq psixoloqu, psixi sağlamlıq mütəxəssisi, uşaq psixiatrı və ya uşaq inkişafı üzrə təhsil üzrə mütəxəssis göstərə bilər.