Robert Kox 1843-cü ildə Almaniyanın Klaustal-Sellerfeld şəhərində dünyaya gəlib. Uşaq çağlarından təbiətşünaslığa böyük maraq göstərən Robert Klaustal şəhər gimnaziyasında orta təhsilini bitirdikdən sonra Gettingen Universitetinə daxil olub.
Alim mikrobiologiyaya elminə böyük töhfə verib, qarayara bakteriyasının mənşəyini və vərəmin törədicini kəşf edib. Sonuncu üçün Robert Kox 1905-ci ildə "vərəm xəstəliyinin öyrənilməsi və müalicəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə" Tibb sahəsi üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb və vərəm bakteriyası Kox çöpü adlandırılıb.
Aztibb.az oxucuları üçün bioloqun elmi karyerasına nəzər salıb.
Alimin kəşfləri ilə yanaşı, karyerasının qaranlıq bir səhifə də var: o, vərəmin müalicəsini öyrəndiyini elan etdikdən və insanlara müalicə üçün tövsiyəsinə başladıqdan sonra xəstəliyin sağalmadığı, əksinə zərər verdiyi məlum olur.
Sibir xorası necə aşkar edilir?
Robert Kox Gettingen Universitetini bitirdikdən sonra bir neçə il həkim işləyir və hətta yaralıları xilas etmək məqsədilə könüllü olaraq 1870-1871-ci illər Fransa-Prussiya müharibəsində iştirak edir. Tərxis olunduqdan sonra o, həkimlik fəaliyyətini davam etdirmək istəyir. Lakin arvadı ona mikroskop bağışlayır və Koch özəl mikrobioloji laboratoriya qurur.
Alim Fransa–Prussiya müharibəsində səhra hospitalında həkim kimi fəaliyyət göstərərkən infeksional xəstəliklərin müalicəsi üzrə xeyli təcrübə toplayır. Xüsusilə də, xolera xəstəliyi ilə mübarizədə bir sıra mühüm elmi yeniliklər qazanır. Ordudan tərxis olunduqdan sonra Volşteyn şəhər xəstəxanasında həkim kimi fəaliyyət göstərərkən Sibir xorasının müalicəsi ilə bağlı xeyli elmi-təcrübi eksperimentlər aparır. O bu xəstəliyin iribuynuzlu mal-qara arasında yayıldığını aşkarlayır, nəticədə ağciyərin kəskin formada iltihab keçirdiyi qənaətinə gəlir. Alim mikroskopun köməyilə bu xəstəliyin Bacillus anthracis adlı bakteriya olduğunu müəyyənləşdirir, Sibir xorasının yayılma arealının bu bakteriyanın həyat mərhələsindən asılı olduğu fikrini irəli sürür. Onun bu sahə ilə bağlı yazdığı elmi məqalələrin əhəmiyyəti həmin vaxtlar çox olmur.
Alim iribuynuzlu mal-qaralarda geniş yayılmış bakteriyanın, insanlarda da qarayara səbəb ola biləcəyini belə öyrənir.
O, bakteriyaların fotosunu çəkir və onların sporlarını rəngləyərək müəyyən edir. Sporlar uzun müddət hərəkətsiz qalır, lakin əlverişli şəraitdə canlana bilirdi. Beləliklə, qarayara yoluxmuş heyvanlar qalmasa belə, yeni, sağlam mal-qaranı yoluxdura bilərdi və fermada qurumuş qan damcıları və ya digər bioloji izlərin qalması buna kifayət edirdi.
R.Kox sübut edə bildi ki, qarayara səbəb olan Bacillus anthracis olub, baxmayaraq ki, o zaman bioloqlar bir çox xəstəliklərin spesifik törədicisi olduğuna inanmırdılar.
Bunun biologiya tarixində patogen və xəstəlik arasında birbaşa əlaqənin ilk sübutu olduğuna inanılır.
Müvəffəqiyyət çox böyük idi və Robertin kəşfi aparıcı alman alimlərinin diqqətinini çəkdi. Qısa vaxtda o, Berlində İctimai Səhiyyə Agentliyinə məsləhətçi kimi işə dəvət edildi.
Vərəm və Qvineya donuzları
XIX əsrdə daha ciddi təhlükə ağciyərlərə təsir edən, hemoptizi və vərəm olur. “Xalq təbabəti” üsullarından istifadə edərək xəstəlikdən xilas olmaq demək olar ki, mümkün deyildi.
1880-ci illərin əvvəllərində dominant nəzəriyyə vərəmin mürəkkəb irsi xəstəlik olması idi, lakin R.Kox onun törədici olduğuna əmin idi.
1881-ci ildə alim istədiyi bakteriyanı tapmaq üçün bir sıra təcrübələrə başladı. Əvvəlcə o, vərəm toxumasını Qvineya donuzlarına köçürdü. Onlar xəstələndikdə, fərziyyə sübut edilmiş hesab edilə bilərdi, lakin R.Kox sadəcə tapıla bilməyən bir patogenə ehtiyac duydu.
Sonradan məlum olduğu kimi, Mycobacterium tuberculosis bakteriyası muma bənzər bir maddə ilə örtülü idi və buna görə də boyanı çox zəif qəbul edir. Onları aşkar etmək üçün bir anda iki boya tətbiq etmək lazım gəlir - mavi və açıq qəhvəyi.
24 saat ərzində bu boyama mayesinə (kalium hidroksid ilə qarışdırılmış metilen mavisi) məruz qaldıqda, vərəm kütləsində ilk dəfə çox kiçik çubuqşəkilli formalar görünməyə başlayır, sonrakı müşahidələr göstərir ki, çoxalmaq və sporlar əmələ gətirmək xüsusiyyəti qarayara çöpü ilə eyni orqanizmlər qrupuna aiddir.
Bütün elm adamları bu nəzəriyyəni qəbul etmədilər. Buna baxmayaraq, kəşfə görə Kayzer I Vilhelm alimə hökumətin şəxsi müşaviri rütbəsi verdi.
Tüberkülin qalmaqalı
Alim daha çox kəşflər edir və dövrün ən görkəmli mikrobioloqlarından biri kimi tanınır. Lakin onun karyerası ciddi bir qalmaqalın kölgəsində qalmaqdaydı. Vərəm müalicəyə çox davamlılıq götərirdi, həm ona qarşı peyvənd və ya dərman yaratmaq ümidləri bakteriyanın kəşfindən bəri mövcud idi.
R.Kox müalicə axtarışına rəhbərlik edirdi. 1888-ci ilə qədər o, bəzi sintetik boyaların antibakterial xüsusiyyətlərinə diqqət çəkir və onlarla yüzlərlə təcrübə aparır, lakin nəticə vermir.
Çox adam böyük alimə inandı və xüsusilə Berlinə möcüzə dərmanı almaq üçün gəlirdilər. RKoun 17 yaşlı sevgilisi də onu qəbul etmişdi.
O vaxt dərmanların və peyvəndlərin sınaqdan keçirilməsi üçün standartlar yox idi. Sonrakı təcrübələr göstərdi ki, maddə xəstə donuzlara verildikdən sonra onlarda ağır simptomlar yaranıb və insanlarda reaksiya daha da pisləşib. Onların qızdırma və oynaqlarında ağrılar hiss etməyə başladılar. Dərmanın kimyəvi təbiəti də qeyri-müəyyən idi - alim dərmanı tüberkülin kimi təqdim edərək bunu gizli saxlayırdı.
Daha sonra patoloq Rudolf Virxov sübut etdi ki, dərman nəinki Kox çöpünü məhv etmir, həm də "yatmış" orqanizmləri aktivləşdirir. Tuberkulin yalançı bir dərman olur və onu "fuflomisin" adlandırırlar.
Bun qədər isə dərman daxili orqanlarının vərəmi olan 1061 və xarici toxumalarının vərəmi olan 708 xəstə tərəfindən qəbul edilmişdi. Onlardan ən azı 21-i üçün “müalicə” ölümlə başa çatmışdı. Qalmaqaldan xilas olmaq üçün R.Kox uzun müddət məzuniyyətə çıxır və Misirə gedir. Bu hadisə dərmanların bazara çıxmazdan əvvəl sınaqdan keçirilməsi üçün standartların hazırlanmasına təkan verir.
Koxun reputasiyası şübhə altına alınmışdı, lakin buna baxmayaraq, onun elm qarşısında xidmətləri böyük olmuşdu. Vərəm mikroblarından alınan Tuberkulin isə uzun müddət vərəm xəstəliyinin müalicəsində istifadə zamanı müsbət nəticələr göstərdi.
